Quan chức tình báo Mỹ đã bí mật gặp gỡ các đối tác Triều Tiên trong một thập kỷ qua. Kênh này cho phép họ liên lạc trong thời gian căng thẳng, hỗ trợ thả tù nhân và giúp mở đường cho hội nghị thượng đỉnh lịch sử của Tổng thống Mỹ Donald Trump và nhà lãnh đạo Triều Tiên Kim Jong Un.
Kênh bí mật giữa Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) và phía tình báo Triều Tiên bao gồm cả hai phái đoàn tới Bình Nhưỡng trong năm 2012 dưới thời chính quyền Obama do Phó giám đốc CIA Michael Morell dẫn đầu, sau đó là người kế nhiệm của ông, Avril Haines.
Theo Wall Street Journal, cuối nhiệm kỳ chính quyền Obama, các kênh này dường như đã nguội lạnh. Mike Pompeo khi là giám đốc CIA đã tái khởi động lại kênh này khi cử một đặc vụ tới gặp đối tác Triều Tiên tại Singapore vào tháng 8/2017.
Đầu năm 2018, hàng loạt cuộc đàm phán bí mật và công khai đã dẫn tới cuộc gặp của hai nguyên thủ lịch sử ở Singapore vào tháng 6/2018 và trong đó kênh tình báo đóng vai trò quan trọng. Ngay lúc này thì hai bên đang chạy đua chuẩn bị cho hội nghị thượng đỉnh thứ hai tại Hà Nội vào ngày 27 và 28/2.
Kênh tình báo bí mật không phải là yếu tố duy nhất đưa các nhà lãnh đạo xích lại gần nhau. Họ chấp nhận rủi ro khi theo đuổi hội nghị thượng đỉnh lần đầu. Quan hệ được cải thiện giữa Triều Tiên và Hàn Quốc góp phần thúc đẩy cuộc gặp mặt.
Tuy nhiên, sự tồn tại của kênh này tiết lộ khía cạnh mới trong quan hệ Mỹ – Triều Tiên, giúp công chúng hiểu thêm về các mối đe dọa chung, các cuộc đàm phán bị cản trở và hội nghị thượng đỉnh gần đây.
Từ năm 2009, kênh này đã thiết lập quan hệ giữa cơ quan an ninh hai nước, từ đó dẫn tới con đường ngoại giao. Một nhà đàm phán quan trọng là tướng Kim Yong Chol, cựu lãnh đạo cơ quan gián điệp của Tổng cục Tình báo Bình Nhưỡng. Ông hiện là nhà đàm phán cấp cao của Triều Tiên, người vừa gặp Tổng thống Trump và Ngoại trưởng Pompeo hôm 18/1.
Một số cuộc họp tình báo đã được công khai. Năm 2014, khi Triều Tiên yêu cầu một quan chức cấp cao của Mỹ đến Bình Nhưỡng để đàm phán về việc phóng thích hai công dân Mỹ đang bị giam giữ, James Clapper, giám đốc Tình báo Quốc gia Mỹ lúc đó, đã được cử đi. Tại thủ đô Triều Tiên, ông gặp tướng Kim Yong Chol.
Trong khi phần lớn liên lạc giữa hai nước được giữ bí mật, tiết lộ của các quan chức hiện tại và trước đây của chính quyền Trump và Obama cho thấy cái nhìn bên trong kênh tình báo, bao gồm cách thức chính quyền sử dụng nó và đóng góp của các kênh này vào hội nghị thượng đỉnh lịch sử.
Cựu giám đốc tình báo quân đội Triều Tiên Kim Yong Chol (trái), Tổng thống Mỹ Donald Trump và Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo đi bộ tại khuôn viên Nhà Trắng, Washington, Mỹ, ngày 1/6/2018. Ảnh: AP.
Mỹ và Triều Tiên chưa bao giờ thiết lập quan hệ ngoại giao và không đặt đại sứ quán ở thủ đô mỗi nước. Họ thường trao đổi thông điệp thông qua phái đoàn Triều Tiên tại Liên Hợp Quốc ở New York. Một số quan chức Mỹ cho rằng hiệu quả của kênh này rất hạn chế vì nó chỉ chủ yếu truyền tin tới Bộ Ngoại giao Triều Tiên.
Trong khi đó, kênh tình báo là cách liên lạc trực tiếp với những nhân vật quan trọng ở Bình Nhưỡng. Các quan chức Mỹ thường gọi nó là “kênh khủng bố”, ý chỉ những người đối thoại Triều Tiên mà họ thấy khó nhằn nhưng quan trọng trong việc quyết định các vấn đề an ninh.
Một số chính trị gia Hàn Quốc cáo buộc tướng Kim là người điều hành vụ tấn công làm chìm tàu năm 2010 của hải quân Hàn Quốc. Mỹ cáo buộc cơ quan gián điệp mà ông điều hành tiến hành vụ hack máy tính của hãng Sony Pictures vào năm 2014. Triều Tiên phủ nhận trách nhiệm trong cả hai vụ việc.
Washington sử dụng các cuộc họp tình báo cho nhiều mục đích. Từ mục đích thảo luận về các công dân Mỹ bị giam giữ, các kênh này đã trở thành công cụ tiềm năng để xử lý khủng hoảng, là phương tiện để tái khẳng định Mỹ chuẩn bị bình thường hóa quan hệ để đổi lại việc phi hạt nhân hóa và là cơ chế thảo luận về kế hoạch tổ chức hội nghị thượng đỉnh với đỉnh điểm là chuyến thăm của ông Pompeo đầu năm 2018 trên cương vị giám đốc CIA.
Daniel Russel, quan chức cấp cao về châu Á trong Bộ Ngoại giao và Hội đồng An ninh thời chính quyền Obama, cho rằng việc sử dụng kênh liên lạc giữa các cơ quan tình báo đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp cận hệ thống chính quyền ở Triều Tiên trong trường hợp xảy ra khủng hoảng, nhất là khi Bộ Ngoại giao nước này có ảnh hưởng hạn chế.
Các cuộc đàm phán tình báo bí mật bắt đầu vào năm 2009, khi quan hệ hai nước đóng băng. Nhà Trắng dưới thời Tổng thống Obama đã yêu cầu Joseph DeTrani tiếp cận Triều Tiên.
DeTrani được giao trọng trách giải mã đất nước Triều Tiên bí ẩn cho cơ quan tình báo của Mỹ. Ông có thể nói tiếng Quan Thoại và đã dành hơn hai thập kỷ làm việc cho CIA.
Ông thuộc số ít quan chức Mỹ có quan hệ trao đổi rộng rãi với Triều Tiên. Ông từng tham gia các cuộc Đàm phán Sáu bên, nỗ lực đa quốc gia từ năm 2003 đến 2009 để thuyết phục Triều Tiên từ bỏ tham vọng hạt nhân.
“DeTrani nghĩ rằng trong bất kỳ trường hợp cũng cần nói chuyện với Triều Tiên để ít nhất chúng ta cũng trao đổi thông tin, tránh hiểu sai về những gì đang xảy ra và có thể nắm bắt những lỗ hổng nhỏ”, đô đốc đã nghỉ hưu Dennis Blair, giám đốc cơ quan tình báo quốc gia trong 16 tháng đầu của chính quyền Obama, nói với Wall Street Journal.
DeTrani được ông Obama giao nhiệm vụ đảm bảo phóng thích hai nhà báo Mỹ bị kết án 12 năm lao động khổ sai. Ông đã tổ chức các cuộc họp kín tại Singapore trong bối cảnh căng thẳng khi Bình Nhưỡng vừa thực hiện các vụ thử tên lửa.
Các cuộc đàm phán đã góp phần dẫn đến chuyến thăm của cựu Tổng thống Clinton tới Bình Nhưỡng năm 2009, khi ông đưa các nhà báo trở lại.
Cựu tổng thống Bill Clinton chụp ảnh cùng cố lãnh đạo Triều Tiên Kim Jong Il, ngày 4/8/2009. Ảnh: KCNA/AP.
Năm 2010, sau khi nhận nhiệm vụ chống phổ biến vũ khí hạt nhân của cộng đồng tình báo Mỹ, DeTrani đã thực hiện chuyến đi bí mật tới Bình Nhưỡng để cảnh báo Triều Tiên ngừng phát triển các hệ thống hạt nhân và tên lửa.
Vai trò của DeTrani trong các cuộc họp bí mật được chuyển giao cho Morell, nhân vật số hai của CIA. Tháng 4/2012, hai quan chức đã bay tới Bình Nhưỡng bằng máy bay Mỹ từ đảo Guam. Ông DeTrani đã giới thiệu phó giám đốc CIA với các đối tác Triều Tiên.
Trước đó hai tháng, chính quyền Obama đã ký kết thỏa thuận Leap Day (Ngày Nhuận). Theo đó, Triều Tiên đồng ý ngừng thử nghiệm tên lửa tầm xa và thử hạt nhân theo lệnh cấm, đóng cửa các cơ sở hạt nhân tại Yongbyon, bao gồm nhà máy làm giàu uranium.
Mỹ hứa sẽ cung cấp viện trợ thực phẩm nhưng sau đó nói rằng kế hoạch phóng vệ tinh của Triều Tiên vi phạm thỏa thuận.
Tháng 12/2011, Kim Jong Il, nhà lãnh đạo Triều Tiên trong 17 năm, qua đời. Sau khi Kim Jong Un tiếp quản quyền lực, việc giữ đường dây liên lạc mở càng có ý nghĩa quan trọng.
Tuy nhiên, nỗ lực duy trì đường dây của Mỹ đã thất bại. Ông Morell, sĩ quan CIA chuyên nghiệp có kinh nghiệm ở châu Á, đã trở lại Bình Nhưỡng vào tháng 8/2013 với thông điệp yêu cầu Triều Tiên đưa ra lựa chọn.
Nước này có thể xây dựng kho vũ khí hạt nhân và tên lửa để chịu sự cô lập về ngoại giao và kinh tế hoặc chọn phi hạt nhân hóa và trở thành một phần của cộng đồng quốc tế.
Chuyến đi đã kết thúc trong thất vọng. Ông không thể gặp mặt Kim Jong Un như dự định.
Bà Haines, người kế nhiệm ông Morell, đã tới Bình Nhưỡng với tư cách phó giám đốc CIA từ tháng 8/2013 đến tháng 1/2015.
“Đó là kênh truyền thông đáng tin cậy duy nhất cho các vấn đề cơ bản nhất. Người Triều Tiên cảm thấy thoải mái với kênh liên lạc này”, một quan chức cấp cao của Trump cho biết.
Dù biết về sự tồn tại của kênh liên lạc bí mật, các quan chức chủ chốt của Bộ Ngoại giao Mỹ vẫn làm việc qua kênh riêng thông qua các nhà ngoại giao Triều Tiên ở New York và các phái viên được cử tới Triều Tiên trong các chuyến đi hiếm hoi.
Tuy nhiên, một số cựu quan chức chính quyền e ngại kênh bí mật này có thể làm giảm vai trò đàm phán truyền thống của Bộ Ngoại giao.
“Việc giữ các kênh liên lạc mở luôn luôn quan trọng nhưng người đưa tin và thông điệp cũng là vấn đề cần bận tâm. Các sĩ quan tình báo không phải là các nhà ngoại giao đã qua đào tạo. Nếu họ không truyền đạt đúng thông điệp thì nó có thể phản tác dụng”, Joel Wit, cựu quan chức của Bộ Ngoại giao Mỹ, nói.
Việc sử dụng kênh bí mật dường như rất thất thường. Sau khi các báo cáo tình báo năm 2016 cho thấy Triều Tiên đang tiến hành các chương trình tên lửa và hạt nhân, Washington đã tăng cường các biện pháp trừng phạt kinh tế, bao gồm cả nhà lãnh đạo Kim Jong Un. Các chuyến thăm cấp cao có vẻ cũng bị gián đoạn.
Khi căng thẳng gia tăng vào tháng 8/2017, kênh này lại được phục hồi. Thời điểm này, ông Trump đe dọa các nhà lãnh đạo Triều Tiên sẽ hứng chịu “lửa và cuồng nộ”. Các cuộc tập trận thường niên của Mỹ và Hàn Quốc cũng được tiến hành trở lại. Bình Nhưỡng đáp trả bằng cách thử tên lửa đạn đạo bay qua Nhật Bản.
Andrew Kim, sĩ quan CIA kỳ cựu và là người đứng đầu cơ quan tình báo mới được thành lập của CIA tại Hàn Quốc, đã tới Singapore để gặp các quan chức Triều Tiên. Ông Kim, cựu giám đốc một số chi nhánh CIA ở nước ngoài, sinh ra ở Hàn Quốc và có mối quan hệ lâu dài với các quan chức an ninh quốc gia hàng đầu.
Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo, cựu giám đốc CIA, và quan chức CIA Andrew Kim (bên trái) ăn tối cùng cựu giám đốc tình báo Triều Tiên Kim Yong Chol tại New York, Mỹ, tháng 6/2018. Ảnh: Bộ Ngoại giao Mỹ.
Ngoài kênh tình báo, Tổng thống Trump cũng thực hiện các nỗ lực khác để thiết lập cuộc đối thoại. Tháng 9/2017, Bộ trưởng Ngoại giao Triều Tiên đã mời Jeffrey Feltman, nhà ngoại giao Mỹ từng đảm nhiệm chức vụ trợ lý đặc trách chính trị vụ của tổng thư ký Liên Hợp Quốc, tới Bình Nhưỡng để đối thoại.
Ông Feltman cho biết các quan chức của chính quyền Trump đã phản đối chuyến đi. Tuy nhiên, khi Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres nêu vấn đề với ông Trump trong cuộc họp ở Phòng Bầu dục vào tháng 10/2017, tổng thống Mỹ nói rằng ông Feltman nên đi. Vai trò cá nhân của ông Trump trong việc phê duyệt chuyến đi chưa từng được tiết lộ trước đây.
Ông Feltman đã thực hiện chuyến đi công khai. Trong 4 ngày họp vào tháng 12/2017, ông nói với các quan chức Triều Tiên rằng Mỹ không phải là quốc gia duy nhất cảnh giác trước các vụ thử hạt nhân và tên lửa.
Ông đã tặng Bộ trưởng Ngoại giao Triều Tiên Ri Yong Ho một ấn bản của “The Sleepwalkers” (Tạm dịch: Người Mộng du), cuốn sách nói về sự sa chân của các nước châu Âu trong Thế Chiến I.
Trong bài phát biểu tháng 11/2017, Kim Jong Un tự hào tuyên bố đất nước của ông đã hoàn thành việc xây dựng lực lượng hạt nhân và tên lửa. Trích dẫn bài phát biểu này, ông Feltman kêu gọi Triều Tiên chuyển hướng những nỗ lực của họ sang Thế Vận hội Mùa đông sắp tới ở Hàn Quốc để tham gia khai mạc cùng Hàn Quốc và các nước phương Tây, một ý tưởng mà các quan chức ở Bình Nhưỡng có thể đã nghĩ tới.
Bài phát biểu Năm mới 2018 của Kim Jong Un đã hàm ý về sự thay đổi. Trong khi nhấn mạnh khả năng hạt nhân của nước mình, ông cũng đề nghị gửi phái đoàn đến Thế Vận hội Mùa đông.
Được đà tiến tới, các quan chức Hàn Quốc bắt đầu thúc đẩy ý tưởng về cuộc gặp thượng đỉnh giữa ông Trump và ông Kim. Ý tưởng này cũng đã nảy sinh thông qua kênh bí mật.
Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo tới Bình Nhưỡng để đàm phán về hội nghị thượng đỉnh ngày 12/6/2018 giữa Tổng thống Trump và ông Kim Jong Un. Ảnh: AFP/Getty.
Tháng 3/2018, các quan chức Hàn Quốc tới Nhà Trắng chuyển lời mời gặp mặt của nhà lãnh đạo Triều Tiên tới ông Trump. Cố vấn an ninh quốc gia lúc bấy giờ là H.R. McMaster và các quan chức hàng đầu của Mỹ đã thảo luận với các quan chức Hàn Quốc về lời đề nghị này. Cuộc gặp của ông Trump với phái đoàn Hàn Quốc được sắp xếp vào ngày hôm sau.
Tuy nhiên, ông Trump đã quyết định gặp các quan chức Hàn Quốc ngay trong hôm đó. Ông lập tức đồng ý với kế hoạch tổ chức hội nghị thượng đỉnh. “Hãy nói với họ rằng tôi sẽ thực hiện điều đó”, ông nói.
Chính quyền Mỹ vẫn cần xác nhận trực tiếp từ lãnh đạo Triều Tiên. Kênh tình báo hoạt động trở lại kể từ cuộc họp tháng 8/2017 ở Singapore đã được Mỹ sử dụng để xác nhận lời mời tổ chức hội nghị thượng đỉnh của Bình Nhưỡng và lên kế hoạch cho cuộc họp.
Cuối tháng 3/2018, ông Pompeo, khi đó là giám đốc CIA, đã bay tới Bình Nhưỡng. Sáu tuần sau, với tư cách ngoại trưởng Mỹ, ông lại đi cùng Andrew Kim tới Triều Tiên và trở về cùng với ba tù nhân người Mỹ.
Chưa đầy một tháng sau, ông Trump và ông Kim gặp nhau ở Singapore.
Ngoại giao Mỹ – Triều Tiên hiện ở giai đoạn cởi mở nhất và diễn ra ở cấp cao nhất. Tuy nhiên, liên lạc tình báo vẫn được tiếp tục. Hôm 18/1, tại Washington, tướng Kim đã có cuộc gặp không báo trước với phó Giám đốc CIA Vaughn Bishop.
Tổng thống Mỹ sẽ gặp lại nhà lãnh đạo Triều Tiên tại thủ đô của Việt Nam vào cuối tháng 2 với hy vọng đạt được đột phá trong các cuộc đàm phán phi hạt nhân hóa.
Stephen Biegun, đặc phái viên Mỹ về Triều Tiên, vừa kết thúc ba ngày hội đàm tại Bình Nhưỡng để chuẩn bị cho hội nghị thượng đỉnh. Hôm 9/2, Biegun cho biết các cuộc đàm phán của ông ở Triều Tiên đã có kết quả và ông Trump rất mong chờ cuộc gặp với ông Kim tại Hà Nội.
“Triều Tiên, dưới sự lãnh đạo của Kim Jong Un, sẽ trở thành một cường quốc kinh tế vĩ đại. Ông ấy có thể làm một số người ngạc nhiên nhưng sẽ không làm tôi ngạc nhiên vì tôi đã biết ông ấy và hoàn toàn hiểu ông ấy có thể làm gì”, ông Trump viết trên Twitter hôm 9/2.