Michael Ratner, chủ tịch danh dự của Trung tâm Quyền Hiến định, nhận định bất kỳ quốc gia nào chấp nhận đơn xin tị nạn của Edward Snowden, người đã rò rỉ hàng loạt tài liệu mật của cơ quan tình báo Mỹ, cần “đủ mạnh mẽ để đối đầu chống lại Mỹ”, mà nổi bật nhất là Trung Quốc và Nga. Tuy nhiên, khả năng hai nước này sẽ tiếp nhận Snowden rất thấp. Do vậy, hướng ưu tiên chuyển sang các nước Nam Mỹ như Venezuela, Ecuador, Bolivia và Argentina…

Ngày 23/6/2013, hai tuần sau khi công khai danh tính là người đứng sau vụ lật tẩy các hành động khuất tất của chính phủ Mỹ, Edward Snowden rời khỏi Hong Kong. Được những người hỗ trợ đi cùng ra sân bay, Snowden đến làm thủ tục tại quầy của hãng Aeroflot trót lọt, đi qua khu vực kiểm tra xuất nhập cảnh, rồi lên chuyến bay của số hiệu SU213 để đến Moscow.

Mục tiêu của anh là sẽ quá cảnh ở Nga, sau đó đến một trong những nước Nam Mỹ mà anh đã nộp đơn xin tị nạn.

Nhiều phóng viên túc trực ở khu vực trung chuyển mà Snowden có thể đi qua sau khi hạ cánh tại Nga, nhưng anh không xuất hiện. Ảnh: VOA.

Cố thủ ở sân bay Nga

Tuy nhiên, khi Snowden đang trên phi cơ, hộ chiếu của anh đã bị chính phủ Mỹ hủy bỏ khiến anh rơi vào tình trạng không giấy tờ di chuyển hợp lệ.

Khi máy bay đáp ở sân bay Sheremetyevo vào lúc 14h cùng ngày, các hành khách nhanh chóng rời khỏi phi cơ và đi đến các xe buýt trung chuyển. Cảnh sát được cho là hiện diện đông đảo xung quanh máy bay một cách bất ngờ. Sau đó, một ôtô đen đi về hướng phi cơ.

Những hành khách trung chuyển ở Nga để đến nước khác đều sẽ đi qua Ga F. Theo kế hoạch, Snowden cũng sẽ đi qua đây. Tuy nhiên, Guardian cho biết không hành khách nào nói họ đã trông thấy một gương mặt giống với người thường xuất hiện trên tivi và các trang báo đi cùng với họ.

Cánh phóng viên dù túc trực ở sân bay nhiều ngày cũng không thể thấy bóng dáng của Snowden, dù trong khu vực ăn tối hay sảnh chờ VIP, hay tại khách sạn bên trong khu vực trung chuyển.

Một số nhà ngoại giao Ecuador cũng đến sân bay vào cuối chiều 23/6/2013, nhưng họ cũng nói không biết Snowden ở đâu cả. Ngoại trưởng Ecuardor là Ricardo Patino nói Snowden đã nộp đơn xin tị nạn chính trị tại nước này.

Mãi đến ngày 25/6/2013, các quan chức Nga mới lên tiếng. Ngoại trưởng Sergei Lavrov phát biểu một cách khéo léo rằng “Snowden chưa vượt qua biên giới của Nga”. Nhiều người thoạt đầu nghĩ rằng đây là cách chối bỏ sự xuất hiện của Snowden ở Nga, nhưng họ đã mắc bẫy về nghệ thuật sử dụng ngôn từ của ông Lavrov cũng như của Điện Kremlin.

Snowden rời khỏi khu vực trung chuyển ở sân bay tại Moscow sau khi được cho phép nhập cảnh vào Nga. Ảnh: AP.

Vài tiếng sau, khi đang trong chuyến thăm Phần Lan, Tổng thống Vladimir Putin mới nói rõ rằng Snowden vẫn đang ở trong khu vực chuyển tiếp của sân bay Sheremetyevo. Ông Putin hoan nghênh Snowden trong vai trò một nhà hoạt động và khẳng định sẽ không giao nộp anh cho Mỹ do hai nước không có thỏa thuận dẫn độ, và Snowden không phạm pháp ở Nga.

“Snowden là một người tự do. Anh ấy chọn được điểm đến cuối cùng càng sớm thì càng tốt cho bản thân và cho chúng tôi”, Tổng thống Putin nói. Vị tổng thống cũng bác bỏ chuyện các cơ quan tình báo Nga đang hợp tác cùng Snowden. Ông cũng nói Snowden cần phải ngừng “gây tổn hại” đến Mỹ nếu muốn ở lại Nga. Đây là lời thừa nhận công khai đầu tiên về việc Snowden có thể trú ẩn ở Nga.

Mãi đến đầu tháng 8/2013, Snowden mới được Moscow cấp các giấy tờ cần thiết để rời khỏi sân bay nhập cảnh vào Nga. Chính quyền Mỹ khi đó rất tức tối với hành động của phía Nga. Thượng nghị sĩ Mỹ John McCain nói “đây là cú tát vào mặt người Mỹ. Đã đến lúc xem xét lại mối quan hệ với Nga”.

Một cuộc gặp giữa Tổng thống Mỹ Barack Obama và Tổng thống Putin dự kiến diễn ra trong tháng 8/2013 đã bị hủy bỏ vì quyết định của Moscow.

Từ sân bay Moscow, Snowden gặp gỡ báo chí để thông báo quyết định nộp đơn xin tị nạn tại Nga vào tháng 7/2013. Ảnh: CNN.

Mỹ Latin không an toàn

Snowden rời sân bay lúc 14h ngày 1/8/2013. Đông đảo báo chí xuất hiện ở các khu vực ra đến nhưng không ai trông thấy Snowden. Luật sư của Snowden tại Nga, Anatoly Kucherena, nói: “Tung tích của anh ấy không thể công khai vì lý do an ninh, khi Snowden lúc này là người bị truy lùng gắt gao nhất thế giới”.

Trong khi đó, Wikileaks nói trên Twitter rằng Snowden “đã được chấp nhận tị nạn tạm thời ở Nga trong một năm. Anh ấy đã rời sân bay và đi cùng người của chúng tôi, Sarah Harrison”.

Bốn nước khi đó đã chấp thuận cho Snowden tị nạn vĩnh viễn gồm Ecuador, Nicaragua, Bolivia và Venezuela. Tuy nhiên, không có đường bay thẳng giữa Nga tới Nicaragua, Bolivia và Venezuela, trong khi Mỹ đã liên tục gây áp lực ở những nước mà Snowden có thể quá cảnh nếu muốn rời Nga. Do vậy, Snowden quyết định xin tị nạn ở Nga do anh cảm thấy không có con đường an toàn để đến Mỹ Latin.

Theo CNN, “một trong những lý do khiến tôi quyết định xin tị nạn ở Nga là việc Mỹ buộc cả chuyên cơ của tổng thống Bolivia hạ cánh. Trong khi một số chính phủ châu Âu và Bắc Mỹ sẵn sàng hành động ngoài pháp luật”, Snowden giải thích sau này.

Tháng 12/2013, Julian Assange, người sáng lập Wikileaks, kể lại về quyết định của 4 tháng trước. “Dù Venezuela và Ecuador có thể bảo vệ Snowden trong ngắn hạn, môi trường những nước này có thể thay đổi trong tương lai. So với đó, Snowden sẽ an toàn khi ở lại Nga và điều này khó thay đổi”.

Snowden cũng đồng tình với lời khuyên này vì “CIA hiện diện rất đông đảo ở Mỹ Latin, mà lực lượng an ninh những nước này thì không thể so sánh được với Nga”.

Sự cố Morales

Một trong những diễn biến kịch tính nhất liên quan đến cuộc săn đuổi của chính phủ Mỹ với Edward Snowden là việc Washington gây sức ép buộc chuyên cơ chở Tổng thống Bolivia Evo Morales phải hạ cánh ở Áo so với lộ trình bay ban đầu.

Tổng thống Bolivia Morales phát biểu với báo chí tại một sân bay gần Vienna, Áo. Ảnh: AFP.

Chuyện bắt đầu khi Tổng thống Morales đến Nga dự hội nghị của các nước xuất khẩu dầu mỏ ngày 1/7/2013. Khi chuyên cơ chở ông trên đường chở về nước, họ bất ngờ bị Pháp, Tây Ban Nha và Italy đột ngột từ chối cho vào không phận.

Ngoại trưởng Bolivia David Choquehuanca nói lý do của các nước trên đưa ra “đầu tiên là các vấn đề kỹ thuật, nhưng sau đó họ nói thẳng họ nghi ngờ chúng tôi chở Snowden trong chuyên cơ” (dù thực tế là anh ta vẫn đang ở sân bay Nga).

Chính quyền Bolivia phản đối gay gắt hành động của các nước. “Chúng tôi không biết ai đã nghĩ ra lời nói dối này. Họ muốn gây tổn hại đến Bolivia”, Ngoại trưởng Choquehuanca nói. Còn Phó tổng thống Bolivia nói Alvaro Garcia Linera Tổng thống Morales trở thành “con tin của chủ nghĩa đế quốc. Thế giới cần phản kháng lại sự ngạo mạn này”.

Sau nhiều cuộc trao đổi qua lại, máy bay quyết định hạ cánh ở Áo với lý do cần tiếp thêm nhiên liệu. Đài RT (Nga) cho biết Đại sứ Mỹ tại Áo khi đó là William Eacho khẳng định rất tự tin rằng “Snowden đang ở trong phi cơ và gửi công hàm ngoại giao yêu cầu dẫn độ đối tượng”.

Theo báo Guardian, Phó thủ tướng Áo Michael Spindelegger nói Tổng thống Morales chấp thuận cho đoàn kiểm tra lên máy bay để xác nhận không có Snowden bên trong. Tuy nhiên, Bộ trưởng Quốc phòng Bolivia Ruben Saavedra khẳng định các quan chức Áo chỉ được dừng chân ở cửa máy bay.

Trong khi đó, Tổng thống Áo Heinz Fischer đã đến chào xã giao Tổng thống Morales. Hai ông đã cùng ăn sáng. Sau đó, phi cơ đoàn Bolivia rời khỏi Áo sau khi giới chức sở tại xác nhận rằng không có Snowden ở đây. Như vậy, Tổng thống Morales vô tình bị mắc kẹt ở Áo trong 13 tiếng vì những lời ngờ vực.

Ngày 3/7/2017, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Jen Psaki thừa nhận Mỹ “đã liên hệ” với các nước mà Snowden có khả năng đi qua hoặc bay qua.

Sự việc tạo ra làn sóng ái quốc và phản đối chủ nghĩa đế quốc ở Bolivia. Các nước đồng minh Mỹ Latin cũng lên tiếng tức giận. Tổng thống Argentina Cristina Fernández de Kirchner nói: “Việc này không chỉ là sự xúc phạm đến một nước anh em, mà là cả Nam Mỹ”.

Liên minh các nước Mỹ Latin đã triệu tập một cuộc họp khẩn cấp ngay sau đó. Tinh thần chung là Washington chịu trách nhiệm chính, đứng sau vụ ngăn cản máy bay của tổng thống Bolivia.

Sau vụ việc, 7 nước Mỹ Latin là Bolivia, Argentina, Cuba, Ecuador, Nicaragua, Uruguay và Venezuela cùng gửi lời phản đối đến Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Ban Ki Moon. Ông Moon đã phản hồi rằng tất cả nguyên thủ và chuyên cơ của họ phải được quyền miễn trừ bất khả xâm phạm. Ông kêu gọi không nên để bất kỳ sự việc tương tự tái diễn.

Trong khi đó, chính phủ Pháp đã công khai xin lỗi ngay sau sự việc. Đại sứ Tây Ban Nha tại Bolivia thì gửi lời xin lỗi vào 2 tuần sau. Chính quyền Italy và Bồ Đào Nha cũng gửi lời giải trình chính thức đến chính phủ Bolivia.

Mãi đến tháng 5/2015, trong một cuộc trao đổi trên trang Democracy Now, Julian Assange thừa nhận ông chính là người cố tình tung thông tin giả về việc Snowden đã lên chuyên cơ của tổng thống Bolivia.

Tháng 8/2014, sau khi đơn xin tị nạn hết hạn, Snowden tiếp tục được Moscow cấp phép cư trú thời hạn 3 năm cùng quyền tự do đi lại ở Nga.

Đầu tháng 1/2017, luật sư của Snowden tại Nga, Anatoly Kucherena, cho biết thời hạn cư trú của anh tiếp tục được gia hạn thêm 3 năm, và từ nay Snowden có thể nộp đơn xin nhập quốc tịch tại Nga. Theo luật sư, Moscow cũng khẳng định sẽ không dẫn độ Snowden về Mỹ dù quan hệ hai nước có được cải thiện dưới thời Tổng thống Trump.

Nhà báo điều tra Nga Andrei Soldatov, đồng tác giả của các cuốn sách về lực lượng an ninh hậu Liên Xô cũng như lịch sử Internet Nga, đã luôn theo dõi cuộc sống lưu vong của Edward Snowden.

“Cậu ta giống hồn ma”, ông Soldatov nói với chuyên trang an ninh Lawfare hồi giữa tháng 11. “Có vẻ như cậu ta ở đó nhưng vì bị cấm nói chuyện với những nhà báo người Nga hoặc nhà báo nước ngoài làm việc tại Nga,… cậu ta chỉ nói chuyện với những nhà báo đến để phỏng vấn cậu, những người đã được (chính phủ Nga) cho phép trước. Cậu ấy gần như biến mất”.

Snowden, người bị Cơ quan An ninh Quốc gia Mỹ (NSA) xem là “kẻ phản bội”, đến Moscow hồi tháng 6/2013 sau khi đánh cắp 1,5 triệu tài liệu mật của tình báo Mỹ, cung cấp chúng cho báo giới. Trước đó Snowden đến Hong Kong và công khai thân phận.

Tại Hong Kong, Snowden đã gặp các quan chức Nga trước khi bay sang Moscow cùng cố vấn của WikiLeaks, Sarah Harrison. Hai người được hộ tống khỏi máy bay tách biệt với những hành khách khác.

Snowden đã trải qua gần 40 ngày sau đó ngay tại sân bay Sheremetyevo ở Moscow trước khi Nga trao cho anh tư cách tị nạn vào ngày 1/8/2013. Công dân Mỹ 34 tuổi bắt đầu sống tại một địa điểm bí mật với sự bảo vệ của lực lượng an ninh kể từ đó.

Edward Snowden xuất hiện trên một chiếc thuyền tại Moscow vào tháng 9/2013. Ảnh chụp màn hình.

“Không ai từng nhìn thấy cậu ấy”

“Không ai có thể nói chuyện với cậu ấy, không ai nhìn thấy cậu ấy”, nhà báo Soldatov nói với nghiên cứu viên Alina Polyakova của Viện Brookings (Viện Lawfare hợp tác với viện này cho ra đời chuyên trang cùng tên).

“Và điều này giống như một chiến lược: tức là chỉ muốn người ta thấy mình ở đâu đó ngoài nước Mỹ, kiểu ‘tôi không ở Nga, tôi chỉ là ở đâu đó'”.

Năm 2014, Snowden bắt đầu trò chuyện trực tiếp với độc giả qua hình thức gọi video (bên cạnh các bài phỏng vấn thỉnh thoảng xuất hiện). Tháng 11/2015, anh nói với một đám đông ở Washington, D.C. rằng: “Người ta nói tôi sống ở Nga nhưng thực sự có chút nhầm lẫn. Tôi sống trên Internet. Và đó là nơi là dành hầu hết thời gian của mình”.

Đến tháng sau đó, anh lại tuyên bố: “Tôi không ở Nga. Tôi không ở trên Internet. Tôi đang ở Utah (một bang ở Mỹ – PV)”.

Trong những năm qua, Snowden kiếm tiền từ việc diễn thuyết, bao gồm những cuộc trò chuyện được các trường đại học Mỹ trả tiền. Dù anh xuất hiện ít hơn vào năm 2017, những phát biểu của anh vẫn rất thức thời: Anh phủ nhận sự can thiệp của Nga vào cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2016 trước một nhóm khán giả người Đức hồi tháng 3 và so sánh các công cụ “hack” của NSA với những quả tên lửa Tomahawk bị đánh cắp tại một sự kiện gần Nhà Trắng hồi tháng 5.

Luật sư người Nga của Snowden, Anatoly Kucherena, hồi tháng 8 nói rằng công dân Mỹ không trả lời phỏng vấn của các nhà báo Nga bởi vì “Edward giữ lập trường chắc nịch về vấn đề này, cậu ta không trả lời phỏng vấn bất kỳ ai ở bất cứ nơi nào; truyền thông Nga cũng không ngoại lệ”.

Kucherena, người có quan hệ gần gũi với cơ quan tình báo FSB của Nga, nói thêm: “Cậu ấy là một người không-phải-của-công-chúng”. (Dù vậy, Snowden từng trả lời phỏng vấn tờ Der Spiegel của Đức vào tháng 9).

Hiện nay, Snowden chủ yếu giao tiếp với công chúng thông qua Twitter.

Luật sư Anatoly Kucherena trình văn bản cho thấy Nga đồng ý trao cho Snowden tư cách tị nạn hồi năm 2013. Ảnh: Reuters.

Tình thế kỳ lạ

Nhà báo Soldatov lưu ý rằng dù Snowden chỉ trích luật về Internet mới của Nga, Điện Kremlin đã lợi dụng sự việc công dân Mỹ tiết lộ bí mật để đưa ra các quy định ngày càng nghiêm ngặt liên quan họat động trên mạng.

“Điều nhạy cảm nhất về cậu ấy ở Nga là cách mà những tiết lộ của cậu ấy được sử dụng và khai thác bởi chính phủ Nga, thúc đẩy một số ý tưởng điên rồ về việc tấn công vào tự do Internet”, Soldatov cho biết.

“Ví dụ, chúng tôi đã có luật bản địa hóa dữ liệu buộc các nền tảng toàn cầu phải di chuyển máy chủ của họ đến Nga với lý do bảo vệ thông tin cá nhân của người Nga trước gián điệp của NSA, chẳng hạn vậy. Vì vậy, họ rõ ràng đã lợi dụng hành động của Snowden”.

Tuy nhiên, theo ông Soldatov, Snowden đã không thừa nhận rằng những tiết lộ của anh đang được chính phủ Nga sử dụng để tiếp tục kiểm soát người dùng Internet trong nước.

“Vấn đề là Snowden chưa bao giờ thử bình luận về việc cơ quan chức năng Nga đã khai thác những tiết lộ của cậu ta như thế nào”, Soldatov nói. “Vì vậy, cậu ấy đang ở trong một tình thế rất kỳ lạ, một tình thế khó khăn: Cậu ấy không phải là một phần của bức tranh chính trị Nga, cậu ấy vẫn ở đó, và không ai biết điều gì có thể xảy ra với cậu ấy”.

Vẫn sống và làm việc ở Nga

Phần lớn những gì chúng ta biết về cuộc đời Snowden ở Nga đều đến từ luật sư Kucherena.

“Cậu ấy định ổn định cuộc sống ở đây. Cậu ấy muốn có một công việc”, ông Kucherena, một người gần gũi với chính quyền Tổng thống Putin, cho biết vào tháng 7/2013. “Và tôi nghĩ rằng tất cả những quyết định của cậu ấy sẽ được đưa ra dựa trên tình huống cụ thể”.

Ông Kucherena đã nhiều lần đề cập đến công việc của Snowden trong những năm qua.

“Edward Snowden sẽ bắt đầu làm việc tại một công ty lớn của Nga vào ngày 1/11”, ông nói vào ngày 31/10/2013. “Công việc của cậu ấy là hỗ trợ và phát triển một trang web lớn của Nga”.

Vào tháng 2/2015, ông Kucherena nói với các phóng viên rằng Snowden “từ lâu đã làm việc cho một công ty của Nga. Cậu ấy là một chuyên gia độc nhất, công ty sẽ không để cậu ấy ra đi”. Vị luật sư lưu ý rằng mức lương của Snowden cho phép anh sống một cuộc sống thoải mái.

“Hôm nay, cậu ấy đã ổn định cuộc sống, nếu ai đó có thể nói như vậy”, ông Kucherena nói vào ngày 23/6/2015, nhân kỷ niệm 2 năm ngày Snowden tới Moscow. “Cậu ấy đang làm việc trong một công ty IT. Chúng tôi không tiết lộ thông tin này, và điều đó có thể hiểu được. Vì vậy hôm nay, tôi cảm ơn Chúa, mọi thứ đều ổn. Cậu ấy đang làm việc. Cậu ấy hài lòng với công việc đang làm”.

Khi được hỏi vào tháng 4 /2017 về việc liệu chính quyền Tổng thống Trump đã “sờ gáy” Snowden hay chưa, luật sư Kucherena nói với hãng thông tấn Tass rằng “không ai cố gắng liên lạc với cậu ấy. … Thực tế không có gì thay đổi, cậu ấy vẫn sống và làm việc ở Nga”.

Luật sư người Mỹ ban đầu của Snowden là Ben Wizner đã nói với các nhà báo rằng Snowden không có việc làm ở Nga (ngoài các cuộc nói chuyện được trả tiền thông qua hình thức gọi video).

Giấy phép tị nạn của Snowden tại Nga từ tháng 8/2013. Ảnh: Yahoo.

Có thể trở thành công dân Nga

Kể từ khi Snowden công khai xin tị nạn tại Nga vào ngày 12/7/2013, luật sư Kucherena đã ra dấu hiệu rằng Snowden có thể nhập tịch Nga.

“Theo quy định của luật, cậu ấy có thể trở thành một công dân của Nga, nhưng điều này có thể xảy ra một lúc nào đó”, ông Kucherena nói. “Giả sử cậu ấy có thể được hưởng… một chế độ cư trú, thì cậu có thể có quốc tịch Nga trong 5 năm”.

Vị luật sư có liên hệ với Kremlin những năm qua đã nhiều lần nhắc lại rằng Snowden có thể hội đủ điều kiện để trở thành công dân Nga, gần đây nhất là sau khi Nga cấp lại giấy phép cư trú cho Snowden vào đầu năm 2017.

“Về cơ bản, bây giờ cậu ấy có mọi lý do để nộp đơn xin cấp quốc tịch (Nga) trong tương lai, khi luật quy định rằng một người phải sống không dưới 5 năm trên lãnh thổ Nga (mới được nhập tịch)”, ông Kucherena nói hồi tháng 1, theo một bài viết của RT.

“Cậu ấy đã sống ở Nga gần 4 năm nay, không vi phạm bất kỳ điều gì, và không có bị ai kiện tụng gì – đây là một trong những lý do mà giấy phép cư trú của cậu ấy được gia hạn”.

Nhà báo Soldatov lưu ý rằng Snowden đã không được sử dụng trực tiếp bởi bộ máy tuyên truyền của Nga trong các lần xuất hiện trên RT hay Sputnik. Tuy nhiên, Soldatov kết luận cuộc sống của cựu nhân viên NSA ở Nga phần lớn là do cơ quan tình báo quốc gia Nga FSB điều khiển.

“Cậu ấy bị mắc kẹt trong tình thế này”, ông Soldatov nói. “Và với thực tế là cuộc sống của cậu ấy bị bao quanh bởi những con người này mà hầu như không có lựa chọn để thoát ra, thì điều đó khá khó khăn”.